Αλλαγή παραδείγματος
Γράφει ο αγαπητός Αλβέριχος, σε σχόλιο στο προηγούμενο κείμενο μου:Κανένας δεν θεωρεί ότι η αρχαία σκέψη είχε όλες τις απαντήσεις, ούτε ότι το σύχγρονο θετικιστικό μοντέλο έχει κάτι ανάλογο, είδικά σε ότι αφορά τις υπαρξιακές μας αγωνίες (και τις πολλές φορές παράλογες και βίαιες μεταθέσεις που αυτές υφίστανται στο υποσεινήδητό μας), για τις οποίες η πίστη και η ελπίδα είναι όντως ένα καλό shortcut -για όποιον βέβαια έχει την ευτυχία να μπορεί να πιστέψει και να ελπίσει.
Πράγματι, κανείς δεν θεωρεί ότι η αρχαία σκέψη είχε όλες τις απαντήσεις (πλην φαιδρών εξαιρέσεων τύπου Δαυλός, που δεν μας ενδιαφέρουν αφού κυμαίνονται στα όρια του στατιστικού λάθους). Για το ότι κανείς δεν θεωρεί ότι το σύγχρονο θετικιστικό μοντέλο έχει όλες τις απαντήσεις, έχω τις επιφυλάξεις μου. Πιστεύω ότι αρκετοί το βλέπουν έτσι, ακόμα και "σε ότι αφορά τις υπαρξιακές μας αγωνίες". Εδώ συναντάς από πανεπιστημιακούς μέχρι εφημερίδες να δηλώνουν ότι για τις τελευταίες ανακαλύφθηκε ότι φταίει το τάδε ή το δείνα γονίδιο!
Διαφωνώ επίσης πως η πίστη και η ελπίδα είναι απλώς ένα καλό shortcut. Νομίζω ότι, μακράν του να είναι απλό shortcut, αποτελεί προυπόθεση. Ότι χωρίς πίστη και ελπίδα έχεις απλά μηδενισμό και απελπισία (αλλά αυτό θέλει ολόκληρο ποστάλι από μόνο του).
Εσύ αποσπάς από την κοινωνία που αναπτύχθηκε στη βάση του ορθολογικού παραδείγματος και εντάσεις αυθαίρετα στο domain του χριστιανισμού πλευρές και εκδηλώσεις της, όπως ο ρομαντισμός ή η διατύπωση του θεωρήματος του Γκαίντελ που δεν υπήρξαν -ούτε θα μπορούσαν να υπάρξουν- σε μια θεοκρατική κοινωνία.
Δεν είμαι εγώ που εντάσω τον Ρομαντισμό στα πλαίσια του χριστιανικού παραδείγματος. Νομίζω είναι μια καθιερωμένη άποψη. Ο Schlegel, για παράδειγμα, θεωρούσε τον Ρομαντισμό ως μια νέα ευαισθησία απευθείας δημιούργημα του Μεσαιωνικού πολιτισμού. Ο Ρομαντισμός, ως αντίδραση στον Διαφωτισμό, ήταν επομένως μια αναβίωση της σκοτεινής, μυστικιστικής και ενίοτε απελπισμένης κοσμοθεώρησης του χριστιανικού Μεσαίωνα. Το χριστιανικό πνεύμα ο ρομαντισμός το δέχθηκε είτε άμεσα (πχ. Μπλέηκ, Νοβάλις, ύμνηση του Χριστού, του Πάρσιφαλ, κοκ) είτε αντεστραμένο, δηλαδή με πρότυπο το εωσφορικό πνεύμα της επανάστασης. Και στις δυο περιπτώσεις όμως, το πνευματικό κλίμα είναι αυτό της χριστιανικής ψυχολογίας.
(Η διατύπωση του θεωρήματος του Γκαίντελ δεν δώθηκε ως παράδειγμα ενός πράγματος που ανήκει στο domain του χριστιανισμού: δώθηκε ως παράδειγμα ενός πράγματος που καταρρίπτει ή βρίσκει όρια εφαρμογής στο ορθολογικό παράδειγμα. Το αν το θεώρημα αναπτύχθηκε στα πλαίσια του ίδιου του ορθολογικού παραδείγματος, τόσο το καλύτερο: η εσωτερική ανασκευή είναι πάντα προτιμότερη.)
Επί πλέον παίρνεις at face value τα χριστιανικά κηρύγματα-παρ' όλο που ξέρεις σε τι μεταφράστηκε η αγάπη και το έλεος ιστορικά- και τα συγκρίνεις με τις τραγωδίες που συνέβησαν μετά το διαφωτισμό.
Μόνο που ο χριστιανισμός προβλέπει τις τραγωδίες και το μίσος και γι' αυτό προτείνει αγάπη και έλεος. Οι τραγωδίες και το μίσος δεν τον αποδυναμώνουν, τον επιβεβαιώνουν, στηρίζουν τη θέση του. Ο χριστιανισμός δεν ισχυρίστηκε ότι οι τραγωδίες θα σταματήσουν μόλις διαδωθεί παντού ή μόλις γίνει κρατική θρησκεία. Δεν προτείνει δηλαδή μια τεχνική λύση στο ζήτημα. Αντίθετα, είναι ο Διαφωτισμός που ισχυρίστηκε ότι βρήκε την λύση, ότι μπορεί να σταματήσει τις τραγωδίες κλπ. Αρκεί να ρίξουμε μια ματιά στο τι έλεγαν τα ορθολογικά πνεύματα για την αδυνατότητα ευρωπαϊκού πολέμου ακριβώς πριν τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Απλώς θα πώ ότι η περιοδολόγηση προ χριστιανισμού και μετά είναι αυθαίρετη. Η αντίθεση του λόγου με το "κτήνος μέσα μας" υπήρχε και πριν, υπάρχει και τωρα και θα υπάρχει και στο μέλλον γιατί είναι συνυφασμένη με την επίγνωση της θνητότητας, την αρχή της ηδονής και της οδύνης , τη sorge και ότι άλλο είπαν οι φιλοσοφούντες περί τα υπαρξιακά. Όλα όσα περιγράφεις μπορούν κάλλιστα να ειδωθούν σαν αντιθέσεις μέσα σε ένα ενιαίο παράδειγμα (συνέπεια της μοιραία ελλειπούς κατανόησης του κόσμου, και της συνείδησης της θνητότητας που λέγαμε) από καταβολής ανθρώπου, χωρίς να υιοθετήσουμε σχηματικά δίπολα και τεχνητές περιοδολογήσεις.
Δεν διαφωνώ ότι "η αντίθεση του λόγου με το κτήνος μέσα μας υπήρχε και πριν, υπάρχει και τωρα και θα υπάρχει και στο μέλλον". Όμως τι μορφές είχε, τι ένταση; Υπήρξε ποιοτική διαφορά σε αυτές τις μορφές που έλαβε η αντίθεση;
"Αντιθέσεις μέσα σε ένα ενιαίο παράδειγμα", λες. Αν όμως μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την έννοια "παράδειγμα" (αδόκιμη στα ελληνικά με αυτή την σημασία, που αποδίδει το αγγλικό paradigm), τότε ποιά μεγαλύτερη εφαρμογή της θα βρούμε από την αντίθεση ανάμεσα στην παγανιστική και την χριστιανική οπτική; Ακόμα και οι εχθροί της τελευταίας (Νίτσε, ...Πάνος) συμφωνούν σε αυτό. Δεν νομίζω ότι λέω κάτι παρακινδυνευμένο όταν λέω ότι ο χριστιανισμός έφερε νέα οπτική της προσωπικότητας, της ιστορίας, της κοινωνίας και του κόσμου σε σχέση με τον παγανιστικό κόσμο. Αυθαίρετη, λοιπόν, η περιοδολόγηση;
Το ότι κοινά στοιχεία ακολουθούν και στις δυο περιόδους την παράλληλη πορεία τους είναι δεδομένο. Αν αυτό λες, συμφωνούμε απόλυτα. Αλλά ποιά είναι κάθε εποχή κυρίαρχα και ποιά αποπέμπονται;
Ένα παράδειγμα της αλλαγής στην οπτική: Η σφαγή των Μηλίων από τους Αθηναίους και οι σφαγές των λαών των πετρελαίων από τον Μπους. Οι Αθηναίοι δεν δικαιολογούν τη σφαγή παρά με επιχειρήματα γυμνής επικράτησης. Είναι μια υπόθεση εξουσίας και ως τέτοια παρουσιάζεται και ψηφίζεται από το λαό. Αντίθετα, ο Μπους, ζώντας σε χριστιανικό κόσμο έπρεπε να παρουσιάσει επιχειρήματα προώθησης της δημοκρατίας, "ανθρωπιστικής καταστροφής", απονομής δικαιοσύνης. Σε κάθε περίπτωση, η γυμνή αλήθεια του αμερικάνικου συμφέροντος ελέγχου της περιοχής ή των πετρελαίων της δεν θα έπιανε. Οι βιαστικοί θα καταγγείλουν εδώ την υποκρισία. Η υποκρισία όμως είναι του Μπους, όχι του κόσμου. Ο κόσμος χρειάζεται πραγματικά την "εκστρατεία του Καλού" και αυτή του δίνει ο Μπους, άλλο αν ο ίδιος δεν το εννοεί. Δηλαδή ο κόσμος δεν θα δέχονταν το γυμνό συμφέρον ως δικαιολόγηση, ενώ οι Αθηναίοι το δέχονταν. Αυτή είναι μια διαφορά του Χριστιανισμού από τον Παγανιστικό κόσμο. Όχι ότι έχει αναγκαστικά λιγότερο κακό και βία και φόνο (είμαστε πτωτικής φύσεως, εξάλλου), αλλά ότι έχει άλλη σχέση με το κακό, τη βία και το φόνο. Τρανό παράδειγμα τέτοιου άλλοθι: οι Σταυροφορίες.
2 σχόλια:
Δεν θεωρώ ότι πρέπει σώνει και καλά να έχω τον τελευταίο λόγο, αλλά θα ήθελα απλώς να διευκρινίσω και να συμπληρώσω το προηγούμενο, εν όψει και της απάντησής σου.
Δεν αμφισβητώ την μεγάλη ηθική ανατροπή που έφερε ο χριστιανισμός, ούτε αμφισβητώ τον θετικό της χαρακτήρα.Επίσης δεν θεωρώ δυνατόν να διαγραφεί αυτή η επιρροή από όσα συνιστούν τον ανθρώπινο πολιτισμό.Διαφωνώ με την θέση ότι ο διαφωτισμός ήταν η επιστροφή του παγανισμού και με το πάμε να φύγουμε, εδώ ήρθαμε.
Σχολιάζω κάποια σημεία της απάντησής σου
α)Νομίζω ότι, μακράν του να είναι απλό shortcut, αποτελεί προυπόθεση (η πίστη). Ότι χωρίς πίστη και ελπίδα έχεις απλά μηδενισμό και απελπισία
Αυτό περιλαμβάνει το αξίωμα πως ότι είναι "καλό" είναι και αληθές.Η έστω ότι είναι επιλογή κάποιου να πιστεύει ή να μην πιστεύει.Εχω σχηματίσει την εντύπωση ότι ο αγνωστικισμός είναι κάτι που σου συμβαίνει.Δεν μπορείς να "υιοθετήσεις" εντίμως μια πίστη κατά τον ίδιο τρόπο που υιοθετείς μια οποιαδήποτε θεωρία π.χ. το νόμο του Νεύτωνα -εν γνώσει σου ότι δεν αποτελεί αλήθεια, αλλά κάνει τη δουλειά που θέλεις.
β)Ο Ρομαντισμός, ως αντίδραση στον Διαφωτισμό, ήταν επομένως μια αναβίωση της σκοτεινής, μυστικιστικής και ενίοτε απελπισμένης κοσμοθεώρησης του χριστιανικού Μεσαίωνα.
Ασχετα με αυτό ο ρομαντισμός αν ειδωθεί σαν πραγματικό ιστορικό καλλιτεχνικοιδεολογικό ρεύμα -και όχι βάσει αναλογιών και ομοιοτήτων- δεν θα μπορούσε να υπάρξει έτσι όπως υπήρξε , αν δεν είχε προηγηθεί η ανθρωποκεντρική οπτική του διαφωτισμού.
γ)Νομίζω ότι αυτό που ορίζεις σαν ορθολογισμό, είναι ένα πρωτόγονο και εν τέλει ουτοπιστικό κομμάτι του, αυτό που θεωρεί ότι πρέπει να ανακαλύψει τους -κομψούς, απλούς ,πεπερασμένους και αιώνιους- φυσικούς νόμους και να χρησιμοποιήσει αυτή τη γνώση απαλλαγμένη από οποιαδήποτε ηθική αξιολόγηση.
Και περίπου εκτιμάς ότι αυτό το ορθολογικό μοντέλο αδυνατεί να βάλει ηθικά όρια στις δυνατότητες που απελευθερώνει και ως εκ τούτου πρέπει να εγκαταλειφθεί.Το πνεύμα του διαφωτισμού όμως δεν ήταν αυτό, και δεν είναι αυτό το πνεύμα ούτε των σημερινών δυτικών κοινωνιών.Συμφωνώ με την παρατήρηση ότι είναι υπαρκτό το ηθικό αίτημα "του Καλού" και ότι αυτό προσπαθεί να ξεγελάσει η υποκρισία του newspeak.Όμως δεν θεωρώ ότι η ικανοποίηση του ηθικού αιτήματος περνάει μέσα από την επιστροφή στον ανορθολογισμό.Αυτό που θα συμβεί σε μια τέτοια περίπτωση- και αυτό που κατά τη γνώμη μου συνέβαινε σε όλες τις θεοκρατικές κοινωνίες- είναι αυτό που μετέφερα στο μπλογκ μου σε αυτό το ποστ:
"Παράλληλη εμφάνιση και ανάπτυξη του ανορθολογισμού δίπλα σε -και υπόβαθρο για- στυγνές απολυταρχικές - ορθολογικές με την έννοια που δίνεις εσύ στον όρο- δομές κοινωνικής οργάνωσης " .
Δεν θεωρώ ότι πρέπει σώνει και καλά να έχω τον τελευταίο λόγο, αλλά θα ήθελα απλώς να διευκρινίσω και να συμπληρώσω το προηγούμενο, εν όψει και της απάντησής σου.
Είθε να μην έχει κανένας τον τελευταίο λόγο (πράγμα που ισοδυναμεί με ευχή αθανασίας τώρα που το ξανασκέφτομαι. Δεν με χαλάει ;-) ).
ιαφωνώ με την θέση ότι ο διαφωτισμός ήταν η επιστροφή του παγανισμού και με το πάμε να φύγουμε, εδώ ήρθαμε.
Δεν ήταν η επιστροφή του παγανισμού πλέρια (sic) και ακέραια. Δεν θα μπορούσε άλλωστε ποτέ να είναι. Όμως ήταν, τηρουμένων των αναλογιών, μια προσπάθεια επιστροφής σε αυτό το είδος ματιάς προς τον κόσμο. Μερικώς βεβαίως, και μονομερώς (παρεξηγώντας αν θέλεις σε πολλά σημεία τον αρχαίο πολιτισμό). Όχι;
Αυτό περιλαμβάνει το αξίωμα πως ότι είναι "καλό" είναι και αληθές.Η έστω ότι είναι επιλογή κάποιου να πιστεύει ή να μην πιστεύει.Εχω σχηματίσει την εντύπωση ότι ο αγνωστικισμός είναι κάτι που σου συμβαίνει.Δεν μπορείς να "υιοθετήσεις" εντίμως μια πίστη κατά τον ίδιο τρόπο που υιοθετείς μια οποιαδήποτε θεωρία π.χ. το νόμο του Νεύτωνα -εν γνώσει σου ότι δεν αποτελεί αλήθεια, αλλά κάνει τη δουλειά που θέλεις.
Σωστό αυτό εν μέρει. Αλλά βοηθάει η κατεύθυνση που παίρνεις, δεν νομίζεις; Πως πχ. κάποιες εποχές ήταν εποχές πίστης και άλλες όχι; Τύχαινε περισσότερο η πίστη στον καθένα; Θα έλεγες, δηλαδή, ότι έχει να κάνει με κάτι που σου "συμβαίνει" απλώς όπως πχ. η πιτυρίδα (ας δεχθούμε εδώ ότι η τελευαταία συμβαίνει τυχαία);
Ασχετα με αυτό ο ρομαντισμός αν ειδωθεί σαν πραγματικό ιστορικό καλλιτεχνικοιδεολογικό ρεύμα -και όχι βάσει αναλογιών και ομοιοτήτων- δεν θα μπορούσε να υπάρξει έτσι όπως υπήρξε , αν δεν είχε προηγηθεί η ανθρωποκεντρική οπτική του διαφωτισμού.
Ο ρομαντισμός ήταν αντίδραση στην οπτική του διαφωτισμού. Αλλά όχι αντίδραση στο ανθρωποκεντρικό στοιχείο του διαφωτισμού.
Ήταν αντίδραση στην μηχανικοποίηση του ανθρώπου και του λόγου από το διαφωτισμό.
Ο διαφωτισμός είχε δυο κομμάτια: ένα δημοκρατικό/ανθρωπιστικό και ένα μηχανοκρατικό/ελιτιστικό το οποίο και επικράτησε (καθότι ήταν το κύριο νέο δεδομένο του διαφωτισμού) και μας παιδεύει. Ο ρομαντισμός αντέδρασε στο δεύτερο, όχι στο ανθρωπιστικό/δημοκρατικό. Τάχθηκε εξάλλου με την δημοκρατία και τους αγώνες υπερ της ελευθερίας.
γ)Νομίζω ότι αυτό που ορίζεις σαν ορθολογισμό, είναι ένα πρωτόγονο και εν τέλει ουτοπιστικό κομμάτι του, αυτό που θεωρεί ότι πρέπει να ανακαλύψει τους -κομψούς, απλούς ,πεπερασμένους και αιώνιους- φυσικούς νόμους και να χρησιμοποιήσει αυτή τη γνώση απαλλαγμένη από οποιαδήποτε ηθική αξιολόγηση.
Και περίπου εκτιμάς ότι αυτό το ορθολογικό μοντέλο αδυνατεί να βάλει ηθικά όρια στις δυνατότητες που απελευθερώνει και ως εκ τούτου πρέπει να εγκαταλειφθεί.Το πνεύμα του διαφωτισμού όμως δεν ήταν αυτό, και δεν είναι αυτό το πνεύμα ούτε των σημερινών δυτικών κοινωνιών.
Για το πνεύμα του διαφωτισμού πιστεύω αυτό που έγραψα παραπάνω, και που είναι και η θέση των ρομαντικών εξάλλου. Ότι δηλαδή ήταν διττό. Πιστεύω επίσης ότι κυριάρχησε και προτιμάται σήμερα το χειρότερο μέρος του διττού αυτού κινήματος: το τεχνοκρατικό/ελιτιστικό.
Συστήνω γενικά ως προς αυτό το πόνημα: "Τα μπάρσταρδα τέκνα του Βολταίρου" (όπως κυκλοφορεί με αυτό τον τίτλο στα ελληνικά αν δεν κάνω λάθος, αυτό εδώ)
Όμως δεν θεωρώ ότι η ικανοποίηση του ηθικού αιτήματος περνάει μέσα από την επιστροφή στον ανορθολογισμό.Αυτό που θα συμβεί σε μια τέτοια περίπτωση- και αυτό που κατά τη γνώμη μου συνέβαινε σε όλες τις θεοκρατικές κοινωνίες- είναι αυτό που μετέφερα στο μπλογκ μου σε αυτό το ποστ:
"Παράλληλη εμφάνιση και ανάπτυξη του ανορθολογισμού δίπλα σε -και υπόβαθρο για- στυγνές απολυταρχικές - ορθολογικές με την έννοια που δίνεις εσύ στον όρο- δομές κοινωνικής οργάνωσης " .
Το εναλλακτικό του διαφωτιστικού ορθολογισμού δεν είναι ο ανορθολογισμός (με την μειωτική σημασία που συνήθως δίνουμε στην έννοια). Εξάλλου ο Λόγος υπήρξε και προ του διαφωτισμού!