Η παπάρα της εβδομάδας

Ο Νίκος Θέμελης δικαιώνει μοναδικά την ύπαρξη της στήλης μας.

Συνιστούμε ανεπιφύλακτα την επαρχιώτικη αυτή διασκευή του Κώδικα Ντα Βίντσι, καθώς διαθέτει τα πάντα: από ηρωϊκά πεσσόντες τούρκους ομοφυλόφιλους έως προδότες βυζαντινούς αυτοκράτορες και, βέβαια, εθνικούς μύθους.

Μαζί δε με το "Τι ζητούν οι Βάρβαροι" του Δημοσθένη Κούρτοβικ και το "μ.Χ" του Βασίλη Αλεξάκη, συνιστά μια πρώτης τάξεως τριλογία, καθώς μοιράζεται μαζί τους θεματολογία, στόχευση και λογοτεχνική αξία. Τέτοια άνθιση της προοδευτικής γραφής είχαμε να δούμε στην χώρα μας από τον καιρό της "Ελένης" του Γκατζογιάννη.

Σ' ένα Αϊβαλί όπου ακόμα κι ο αέρας έχει τουρκέψει, ο νεαρός Μανόλης δένεται φιλικά με τον Ισμαήλ, έναν ομοφυλόφιλο τούρκο από τη Μυτιλήνη, ξεριζωμένο λόγω της ανταλλαγής πληθυσμών που έχει προηγηθεί. Οι σελίδες όπου ο ήρωας αντικρούει το ερωτικό κέλευσμα του τελευταίου, χωρίς όμως και ν' απαρνηθεί τη συντροφιά του, είναι από τις ωραιότερες του βιβλίου και, όπως λέει ο Θέμελης, βασανίστηκε αφάνταστα για να τις γράψει. Η σεξουαλική ιδιαιτερότητα του Ισμαήλ θ' αποδειχτεί μοιραία για τον ίδιο -θα πέσει θύμα ανηλεούς ξυλοδαρμού από ομοεθνείς του. Προηγουμένως όμως θα έχει βοηθήσει όσο κανείς τον Μανόλη για να περάσει απέναντι και να συναντήσει τους δικούς του, φυγαδεύοντας μαζί του ό,τι πολυτιμότερο διαθέτει: ένα μπαούλο με σπάνιες εκδόσεις όπου αποθησαυριζόταν ο πολιτισμός των Κυδωνιών, μαζί μ' ένα χειρόγραφο του 15ου αιώνα που οι Λινοί φυλούσαν από γενιά σε γενιά ως κόρη οφθαλμού, έχοντας όμως πλήρη συνείδηση ότι οι καιροί δεν επέτρεπαν να μοιραστούν με άλλους το περιεχόμενό του.

Αυτό ακριβώς είναι το όχημα που διάλεξε ο Θέμελης για να ξεδιπλώσει την ιστορία του. Ενα οικογενειακό κειμήλιο με τη μαρτυρία ενός ανώνυμου μοναχού για την Αλωση της Πόλης, σύμφωνα με την οποία ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος δεν έπεσε στη μάχη ηρωικά, αλλά φυγαδεύτηκε άρον άρον με χρυσοπληρωμένο ψαράδικο στον Αθω! Φορέας ενός πολιτισμού που, όπως θα διαπιστώσει, λίγο ενδιαφέρει τους Ελλαδίτες, ο ήρωας του βιβλίου θα περάσει από φωτιά και σίδερο για να σταθεί στα πόδια του ως άτομο, ως εκπαιδευτικός κι ως οικογενειάρχης στη Μυτιλήνη, την Κομοτηνή και την Αθήνα.

Τη μοναδική φορά -στη διάρκεια σχολικής γιορτής για την 25η Μαρτίου- που θα τολμήσει να ψελλίσει ότι το σύμβολο του γένους ενδέχεται να ήταν προδότης, θα το πληρώσει πανάκριβα. Το ίδιο ακριβά θα πληρώσει και το συγχρωτισμό του με το -τόσο οικείο σ' αυτόν- μουσουλμανικό στοιχείο της Θράκης. Οπως και στην περίπτωση του Ισμαήλ, η βία που εισπράττει ο Μανόλης δεν εκτοξεύεται από «προαιώνιους» εχθρούς, αλλά από ομοεθνείς του.

Αν στο πρώτο μέρος της «Αλήθειας των άλλων» η δράση προχωράει σιγά σιγά, στο δεύτερο μέρος τα άλματα στο χρόνο είναι μεγάλα. Το συναισθηματικό κενό που άφησε στον Μανόλη ο χαμός του Ισμαήλ αναπληρώνεται τώρα από μια ανεξάρτητη όσο και βασανισμένη γυναίκα, τη Ρούσα. Μια μυτιληνιά κόρη παπά, «μαύρο πρόβατο» κι αυτή για την τοπική κοινωνία εξαιτίας του δεσμού της με αριστοκράτη Εγγλέζο. Κι ενώ θ' απορρίψει τον Μανόλη ερωτικά, θα ορίζει εμμέσως τις επιλογές του.

Ο γάμος του ήρωα με την Ευγενούλα, παιδική του φίλη απ' τις Κυδωνιές, οφείλεται περισσότερο σε μια αίσθηση καθήκοντος παρά στην εκπλήρωση ενός πάθους. Και η κοινή τους ζωή θα σημαδευτεί αμετάκλητα από τη στάση της τελευταίας απέναντι στους κομμουνιστές, καθώς προδίδοντας -κάτω απ' τα μάτια του Μανόλη...- έναν αριστερό συνάδελφό του στις αρχές, βάζει υποθήκη τη ζωή της. Οσο για το βάρος του χρέους που εκείνος κουβαλά, για την αποκατάσταση, όπως πιστεύει, της ιστορικής αλήθειας, θα περάσει στον πρωτότοκο γιο του, τον Ιωακείμ, τον οποίο ο Θέμελης φροντίζει να συστήσει από το εισαγωγικό κεφάλαιο του βιβλίου του.

Οι Λινοί μοιάζουν καταδικασμένοι όχι μόνο ν' αναχωρούν αλλά και να συμβιβάζονται, κι ο Ιωακείμ δεν θ' αποτελέσει εξαίρεση. Ιστορικός με λαμπρές σπουδές στο Λονδίνο, θα θυσιάσει τους ενδοιασμούς του για την περίφημη συνέχεια του ελληνισμού στο βωμό μιας απρόσκοπτης ακαδημαϊκής καριέρας. Αποφασίζει να καταθέσει τα όπλα, παρά ν' αναμετρηθεί με μια «φονταμενταλιστική» κατά βάθος κοινωνία. Μια κοινωνία που βυθίστηκε σε μια καταστροφική εμφύλια διαμάχη αλλά «εξακολουθεί να ευνοεί τα πισωγυρίσματα, ανήμπορη ακόμα και σήμερα ν' αντιμετωπίσει με ψυχραιμία και διάθεση συζήτησης τις αλήθειες των άλλων», όπως επιμένει ο συγγραφέας.

***

Βασικό κλειδί του μυθιστορήματος και ένα από τα κύρια στοιχεία συνοχής του, παρά το μεγάλο χρονικό εύρος της ιστορίας και την πληθώρα δευτερευόντων προσώπων, είναι ένα αγιορείτικο χειρόγραφο όπου ένα χρονικό της Αλώσεως παραδίδει μια διαφορετική, αντιηρωική εκδοχή για το τέλος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας δεν σκοτώθηκε υπερασπιζόμενος την Πόλη, αλλά διέφυγε στο Άγιον Όρος. Το χειρόγραφο αυτό κληροδοτήθηκε από την οικογένειά του στον Μανόλη, ο οποίος το διαφυλάσσει ευλαβικά και εν τέλει το δίνει στον γιο του Ιωακείμ. Οι απόψεις του χρονικού είναι η ουσιαστική αιτία της εκδίωξης του Μανόλη από την Κομοτηνή αλλά και το επίκεντρο ή και το ισχυρό χαρτί της διατριβής του Ιωακείμ. Στο τέλος του μυθιστορήματος, όμως, ο Ιωακείμ διορίζεται επιμελητής στην έδρα της Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αποδεχόμενος δύο όρους: παραδίδει το επίμαχο χειρόγραφο στα χέρια του καθηγητή του και δεσμεύεται ότι δεν θα εκδώσει τη ρηξικέλευθη διατριβή του.
Από εδώ και εδώ