Δυο κείμενα

Επ' αφορμή των ημερών, δυο κείμενα περί του Χριστιανισμού. Διαπραγματεύονται ουσιαστικά το ίδιο θέμα. Ο "παγανισμός" στο πρώτο έχει την έννοια του αρχαιοελληνικού, διονυσιακού, κλπ. Ουσιαστικά αφορά στο είδος της παρεξήγησης που ακμάζει και στην χώρα μας, αυτούς δηλαδή που κατηγορούν τον Χριστιανισμό ότι κατάστρεψε τον αρχαίο κόσμο, αγνοώντας το πως και το γιατί μιας ιστορικής μεταβολής.

Το πρώτο κείμενο είναι των αρχών του προηγούμενου αιώνα, το δεύτερο των αρχών του τωρινού, αλιευμένο από μια λίστα συζητήσεων που συνήθιζα να συχνάζω.

Καλά Χριστούγεννα.

Ο Παγανισμός και ο κος Ντίκινσον

Όσον αφορά στο κίνημα του Νέου Παγανισμού (ή νέο-παγανισμού) το όποιο κήρυξε ένθερμα ο κος Swinburne και κομψά ο Walter Pater, δεν χρειάζεται να του δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή, αν εξαιρέσεις το γεγονός ότι μας κληροδότησε ασύγκριτους πειραματισμούς στην αγγλική γλώσσα.

Ο Νέος Παγανισμός ούτε νέος είναι πλέον, ούτε είχε σε καμιά περίοδο την παραμικρή σχέση με τον παγανισμό. Οι ιδέες όμως οι οποίες άφησε στο μέσο άνθρωπο σχετικά με τον αρχαίο πολιτισμό είναι σίγουρα αξιοσημείωτες. Ο όρος "παγανιστής" χρησιμοποιείται συνεχώς στα μυθιστορήματα και την ελαφρά λογοτεχνία ως να σήμαινε κάποιον ο οποίος δεν διατηρεί σχέση με καμμία θρησκεία, ενώ ο πραγματικός παγανιστής ήταν βασικά κάποιος ο οποίος πίστευε σε μισή ντουζίνα θρησκείες. Οι παγανιστές, πάντα σύμφωνα με αυτό τον ορισμό, δεν έκαναν άλλο παρά να στεφανώνονται με γιρλάντες και να χορεύουν σε κατάσταση μέθης, ενώ στην πραγματικότητα αν υπήρχαν δυο πράγματα στα οποίο ο καλύτερος των παγανιστικών πολιτισμών πίστευε ειλικρινά ήταν μια μάλλον υπερβολικά αυστηρή αξιοπρέπεια και μια ιδιαίτερα αυστηρή υπευθυνότητα. Οι παγανιστές εμφανίζονται βασικά ως μεθυσμένοι και χωρίς νόμο, ενώ ήταν πάνω απ' όλα λογικοί και αξιοσέβαστοι. Υμνούνται ως κάποιοι που αρνούνταν να υπακούσουν στους νόμους ενώ δεν είχαν παρά μια κύρια αρετή -το σεβασμό στους νόμους του άστεως. Τους ζηλεύουμε και τους θαυμάζουμε ως ακομπλεξάριστα ευτυχισμένους ενώ στην πραγματικότητα τους διέκρινε μια μόνο μεγάλη αμαρτία: η απελπισία.

Ο κος Lowes Dickinson, ο οποίος είναι ο πλέον παραγωγικός και πλέον προκλητικός από όλους όσους έγραψαν τελευταία περί αυτού του θέματος, είναι συνάμα και ιδιαίτερα συγκροτημένος ώστε να πέσει θύμα της κλασσικής παρεξήγησης που θέλει να εκλαμβάνειτον παγανισμό ως αναρχία. Για να πέσεις θύμα αυτού του ενθουσιασμού για τους Έλληνες ο οποίος έχει σαν ιδανικό του την επιθυμία και τον εγωισμό, δεν χρειάζεται να γνωρίζεις και πολύ φιλοσοφία αρκεί να κουτσοξέρεις λιγοστά ελληνικά. Ο κος Ντίκινσον γνωρίζει και πολύ φιλοσοφία και πολλά ελληνικά, επομένως το λάθος του, αν όντως λαθεύει σε κάτι, δεν είναι αυτό του ωμού ηδονιστή. Η σύγκριση όμως η οποία επιχειρεί μεταξύ Χριστιανισμού και Παγανισμού στο θέμα των ηθικών αρχών -μια σύγκριση που διακηρύττει με μεγάλη ευχέρεια σε μια μελέτη με τίτλο "How long halt ye?" η οποία εμφανίστηκε στο περιοδικό Independent Review-, εμπεριέχει, πιστεύω, ένα βαθύτερο λάθος.

Κατ' αυτόν, το ιδανικό του παγανισμού σαφώς και δεν αποτελούσε μια απλή φρενίτιδα λαγνείας, ελευθερίας και καπρίτσιου. Αντίθετα ήταν το ιδανικό μιας εκπληρωμένης και ικανοποιημένης ανθρωπινότητας. Αντίστοιχα, πάντα κατ' αυτόν, το ιδανικό του Χριστιανισμού ήταν ο ασκητισμός. Όταν λέω ότι βρίσκω αυτή την άποψη πλήρως λαθεμένη τόσο φιλοσοφικά όσο και ιστορικά, δεν μιλάω αίφνης για κάποιο δικό μου ιδανικό Χριστιανισμό, ούτε για κάποιο αρχικό Χριστιανισμό ο οποίος προδόθηκε στην συνέχεια. Αντίθετα με πολλούς σύγχρονους ιδεαλιστές χριστιανούς, δεν βασίζω την θέση μου πάνω σε ορισμένα απ' όσα είπε ο Χριστός. Ούτε, όπως πολλοί άλλοι σύγχρονοι ιδεαλιστές χριστιανοί, βασίζω την θέση σε ορισμένα πράγματα που ο Χριστός ξέχασε να πει. Μιλάω με βάση τον ιστορικό Χριστιανισμό, με όσες αμαρτίες και αν τον βαραίνουν, με τον ίδιο τρόπο που θα μιλούσα για τον Ιακωβινισμό, τον Μορμονισμό ή όποιο άλλο μη αμιγές και μη πλήρως ικανοποιητικό προϊόν του ανθρώπου. Δηλώνω λοιπόν πως το νόημα των πράξεων αυτού του ιστορικού Χριστιανισμού δεν βρίσκεται στον ασκητισμό. Δηλώνω ότι η ειδοποιός διαφορά του από τον παγανισμό δεν είναι ο ασκητισμός. Δηλώνω ότι η διαφορά του από τον σύγχρονο κόσμο δεν είναι ο ασκητισμός του. Δηλώνω ότι ο Αγ. Συμεών ο Στυλίτης δεν είχε ως κύριο ιδανικό του τον ασκητισμό. Εν ολίγοις, λέγω πως δεν μπορούμε να πούμε πως κινητήρια δύναμη του Χριστιανισμού υπήρξε ο ασκητισμός, ακόμη και όσον αφορά στους ασκητές.

Επιτρέψτε μου να ξεκαθαρίσω το θέμα. Υπάρχει ένα βασικό γεγονός όσον αφορά στη σχέση μεταξύ Χριστιανισμού και Παγανισμού το οποίο είναι τόσο απλό ώστε πολλοί από εσάς θα χαμογελάσετε μόλις το ακούσετε, αλλά συνάμα τόσο σημαντικό που όλοι οι σύγχρονοι το ξεχνούν. Το κυριότερο γεγονός όσο αφορά τον Χριστιανισμό και τον Παγανισμό είναι ότι ο ένας είναι μεταγενέστερος του άλλου. Ο κος Ντίκινσον μιλάει για αυτούς ωσάν να ήταν χρονικώς παράλληλα ιδεώδη -ακόμη και ως ο παγανισμός να ήταν ο νεότερος των δυο και άρα καταλληλότερος για τη νέα εποχή. Δηλώνει ότι το παγανιστικό ιδανικό θα είναι το μεγαλύτερο αγαθό για τον άνθρωπο. Αν όμως αυτό ισχύει, θα πρέπει να ρωτήσουμε με περισσότερη περιέργεια απ' όση ο ίδιος επιτρέπει στο εαυτό του, πως και ο άνθρωπος συνάντησε το μεγαλύτερο αγαθό και κατόπιν το πέταξε; Είναι σε αυτό το εκπληκτικό αίνιγμα στο οποίο θα προσπαθήσω να επιχειρήσω μιαν απάντηση.

Υπάρχει μόνο ένα πράγμα στο σύγχρονο κόσμο το οποίο έχει έρθει πρόσωπο με πρόσωπο με τον παγανισμό. Υπάρχει μόνο ένα πράγμα επομένως στον σύγχρονο κόσμο το οποίο γνωρίζει ο,τιδήποτε για τον παγανισμό: αυτό είναι ο Χριστιανισμός. Το συγκεκριμένο γεγονός είναι πράγματι το αδύνατο σημείο όλου αυτού του ηδονιστικού νέο-παγανισμού στον οποίο αναφέρθηκα. Ό,τι πραγματικά επιζεί από τους αρχαίους ύμνους ή τους αρχαίους χορούς της Ευρώπης, ότι ειλικρινά έφθασε σε μας από τις γιορτές του Απόλλωνα ή του Πάνα, βρίσκεται στις γιορτές της Χριστιανικής εκκλησίας. Αν κανείς επιθυμεί να κρατήσει τον τελευταίο κρίκο μιας αλυσίδας η οποία να φτάνει ως τα παγανιστικά μυστήρια, δεν έχει παρά να κρατήσει στο χέρι του μια πασχαλινή γιρλάντα από τον επιτάφιο, ή μια αλυσίδα από χριστουγεννιάτικα λουκάνικα. Ο,τιδήποτε άλλο υπάρχει στο σύγχρονο κόσμο έλκει την καταγωγή του από τον Χριστιανισμό, ακόμη και ό,τι φαίνεται τελείως αντί-χριστιανικό. Η Γαλλική Επανάσταση έχει χριστιανική καταγωγή. Η εφημερίδα έχει χριστιανική καταγωγή. Ο αναρχικός έχει χριστιανική καταγωγή. Η φυσική επιστήμη έχει χριστιανική καταγωγή. Η επίθεση στον χριστιανισμό έχει χριστιανική καταγωγή. Υπάρχει ένα πράγμα, μόνο ένα, εν ζωή σήμερα για το οποίο μπορούμε να πούμε ακριβολογώντας ότι έχει παγανιστική καταγωγή, και αυτό είναι ο Χριστιανισμός.

Η πραγματική διαφορά μεταξύ Παγανισμού και Χριστιανισμού μπορεί να συνοψιστεί τέλεια στην αντίθεση μεταξύ των παγανιστικών (ή φυσικών) αρετών και των τριών αρετών του Χριστιανισμού τις οποίες η εκκλησία της Ρώμης αποκαλεί «αρετές της χάριτος». Κάποιες από τις κατ εξοχήν Παγανιστικές (ή ορθολογικές) αρετές, όπως η δικαιοσύνη και η αυτοσυγκράτηση, έχουν υιοθετηθεί από το Χριστιανισμό. Οι τρεις μυστικές αρετές τις οποίες ο Χριστιανισμός δεν έχει υιοθετήσει αλλά εφεύρει είναι η πίστη, η ελπίδα και το έλεος. Θα μπορούσε κανείς να βασίσει πολλή πρόχειρη και ανόητη Χριστιανική ρητορική πάνω σε αυτές τις τρεις λέξεις, αλλά η επιθυμία μου είναι να περιοριστώ μόνο σε δυο στοιχεία τους τα οποία είναι προφανή. Το πρώτο προφανές γεγονός (σε πλήρη αντίθεση με την ψευδαίσθηση περί του εκστασιασμένου παγανιστή) -το πρώτο προφανές λοιπόν γεγονός, είναι πως οι παγανιστικές αρετές, όπως η δικαιοσύνη και η αυτοσυγκράτηση είναι αρετές της θλίψης, ενώ αυτές που είναι χαρούμενες και γεμάτες ζωντάνια είναι οι μυστικές αρετές, της πίστης, της ελπίδας και του ελέους. Όσο για το δεύτερο προφανές γεγονός, το οποίο είναι ολοφάνερο, είναι πως οι παγανιστικές αρετές είναι λογικές αρετές, ενώ οι Χριστιανικές αρετές, της πίστης, της ελπίδας και του ελέους, είναι στην ουσία τους όσο πιο παράλογες γίνεται.

Μια και η λέξη "παράλογος" είναι ανοικτή σε παρεξηγήσεις, μπορούμε να θέσουμε το ζήτημα ακριβέστερα λέγοντας πως κάθε μια από αυτές τις Χριστιανικές, μυστικές αρετές εμπεριέχει ένα παράδοξο στη φύση της, και πως αυτό δεν ισχύει για τις τυπικές παγανιστικές, ορθολογικές αρετές. Η δικαιοσύνη συνίσταται στο να βρεις τι ακριβώς αξίζει σε ένα συγκεκριμένο άνθρωπο και να του το δώσεις. Η αυτοσυγκράτηση συνίσταται στο να βρεις το κατάλληλο όριο για κάθε ξεχωριστή τάση σου και να το τηρήσεις. Το έλεος, όμως, σημαίνει να συγχωρείς ό,τι είναι ασυγχώρητο, αλλιώς δεν έχει νόημα ως αρετή. Η ελπίδα σημαίνει να ελπίζεις όταν τα πάντα είναι απελπιστικά, αλλιώς δεν έχει νόημα ως αρετή. Η πίστη, τέλος, σημαίνει να πιστεύεις το απίστευτο, αλλιώς δεν έχει νόημα ως αρετή.

Είναι κάπως εντυπωσιακό, πράγματι, να παρατηρήσει κανείς την διαφορετική τύχη των τριών αυτών παραδόξων όσον αφορά το τι θεωρείται της μόδας στον σύγχρονο κόσμο. Το έλεος είναι μια αρετή της μόδας στην εποχή μας, φωτίζεται από το γιγάντιο φακό του Ντίκενς. Η ελπίδα είναι μια αρετή της μόδας στην εποχή μας, η προσοχή μας επικεντρώθηκε πάνω της μέσω της ξαφνικής αργυρής σάλπιγγας του Στήβενσον. Η πίστη όμως είναι εκτός μόδας, και συνηθίζεται κάθε πλευρά να της προσάπτει πως πρόκειται για κάτι παράδοξο. Ο καθένας επαναλαμβάνει κοροϊδευτικά τον παιδιάστικο ορισμό πως η πίστη είναι "η δύναμη του να πιστεύουμε αυτό που γνωρίζουμε πως δεν ισχύει". Και όμως, δεν είναι ούτε κατ' ελάχιστο περισσότερο παράδοξη από ό,τι η ελπίδα ή το έλεος. Έλεος είναι η δύναμη να συγχωρούμε αυτό που γνωρίζουμε πως είναι ασυγχώρητο. Η ελπίδα είναι η δύναμη να είμαστε χαρούμενοι σε καταστάσεις που γνωρίζουμε πως είναι απελπιστικές. Είναι αλήθεια πως υπάρχει μια εκδοχή της ελπίδας που ταιριάζει στα πρωινά ή στις στιγμές κατά τις οποίες ανοίγονται λαμπρές προοπτικές. Αυτή όμως δεν είναι ελπίδα ως αρετή. Η ελπίδα ως αρετή ταιριάζει μόνο στην καταστροφή και στην έκλειψη ηλίου.

Είναι αλήθεια πως υπάρχει κάτι που ονομάζεται χονδροειδώς "έλεος" και αφορά στην παροχή βοήθειας στους φτωχούς ή άτυχους οι οποίοι την δικαιούνται. Η παροχή βοήθειας σε αυτούς που την δικαιούνται όμως δεν αποτελεί έλεος αλλά δικαιοσύνη. Είναι αυτοί οι οποίοι δεν το δικαιούνται που χρήζουν ελέους, και το ιδανικό του είτε δεν υφίσταται καθόλου είτε υφίσταται μόνο για την περίπτωση τους. Για πρακτικούς λόγους, είναι κατά την πλέον απελπιστική στιγμή που χρειαζόμαστε τον άνθρωπο που ελπίζει, και επομένως και αυτή η αρετή είτε δεν υφίσταται καθόλου είτε υφίσταται για αυτή και μόνο την στιγμή. Ακριβώς τη στιγμή όπου η ελπίδα παύει να είναι λογική είναι που αρχίζει να γίνεται χρήσιμη.

Ο αρχαίος παγανιστικός κόσμος βάδιζε σε απόλυτη ευθεία μέχρι που ανακάλυψε ότι το να βαδίζεις σε απόλυτη ευθεία είναι ένα τρομερό σφάλμα. Ήταν ένας κόσμος ευγενής και όμορφα ορθολογικός, ώσπου ανακάλυψε στα τελευταία του την διαρκή και χρήσιμη αλήθεια, κληρονομιά στους αιώνες, πως δηλαδή ο ορθολογισμός δεν αρκεί.

Η παγανιστική εποχή υπήρξε πραγματικά ένας χρυσός αιώνας ή μια Εδέμ, τουλάχιστον με την βασική έννοια ότι η επιστροφή σε αυτήν είναι αδύνατη. Και είναι αδύνατη με την έννοια ότι, παρόλο που είμαστε περισσότερο χαρούμενοι από τους παγανιστές και πολύ πιο δίκαιοι, δεν υπάρχει κανείς ανάμεσα μας που να μπορεί, όσο και αν προσπαθήσει, να είναι τόσο λογικός όσο οι παγανιστές. Η γυμνή αθωότητα της διάνοιας δεν μπορεί να ανακτηθεί από κανέναν ύστερα από τον Χριστιανισμό, και ο λόγος είναι πολύ απλά πως ο καθένας γνωρίζει, ύστερα από τον Χριστιανισμό, πως είναι παραπλανητική.

Επιτρέψτε μου να δώσω ένα παράδειγμα, το πρώτο που μου έρχεται στο νου, αυτής της αδιανόητης, για εμάς πλέον, απλότητας της παγανιστικής οπτικής. Ο μεγαλύτερος ύμνος προς την Χριστιανοσύνη της εποχής μας είναι ο Οδυσσέας του Τένυσον. Ο ποιητής διαβλέπει στην ιστορία του Οδυσσέα την σύλληψη μιας αθεράπευτης επιθυμίας για περιπλάνηση. Ο πραγματικός Οδυσσέας όμως δεν επιθυμεί καθόλου την περιπλάνηση. Επιθυμεί να επιστρέψει στο σπίτι του. Παρουσιάζει τον ηρωικό και αδάμαστο χαρακτήρα του καθώς αντιστέκεται σε όλα τα εμπόδια που του κλείνουν το δρόμο, αλλά αυτό είναι όλο. Δεν υπάρχει εδώ αγάπη της περιπέτειας αυτής καθεαυτής: αυτή η αγάπη είναι προϊόν του Χριστιανισμού. Δεν υπάρχει εδώ αγάπη προς την Πηνελόπη αυτή καθαυτή: αυτή η αγάπη είναι επίσης προϊόν του Χριστιανισμού. Τα πάντα στον αρχαίο κόσμο παρουσιάζονται ως καθαρά και προφανή. Ένας καλός άνθρωπος ήταν ένας καλός άνθρωπος. Ένας κακός άνθρωπος ήταν ένας κακός άνθρωπος. Για τούτο και δεν είχαν έλεος, μια και το έλεος είναι ένας πλήρης σεβασμού αγνωστικισμός όσον αφορά στην πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ψυχής. Για τούτο και δεν είχαν τίποτα παρόμοιο στην τέχνη της μυθοπλασίας, το μυθιστόρημα: επειδή το μυθιστόρημα αποτελεί δημιούργημα της καινούργιας αυτής ιδέας, του ελέους. Για εκείνους ένα ευχάριστο τοπίο ήταν ευχάριστο και ένα δυσάρεστο τοπίο δυσάρεστο. Αυτός είναι ο λόγος όπου στερούνταν την ιδέα του ρομαντισμού, αφού ο ρομαντισμός έγκειται στο να θεωρείς κάτι περισσότερο ευχάριστο επειδή είναι επικίνδυνο: πρόκειται για μια Χριστιανική ιδέα. Εν συντομία, δεν μπορούμε να ανακατασκευάσουμε ή έστω να φανταστούμε τον όμορφο και εκπληκτικό παγανιστικό κόσμο. Ήταν ένας κόσμος στον οποίο η κοινή λογική υπήρξε πραγματικά κοινή.

Το γενικό νόημα με το οποίο προσεγγίζω τις τρεις αρετές για τις οποίες μίλησα, ελπίζω να είναι τώρα αρκούντως σαφές. Είναι και οι τρεις τους παράδοξες, είναι και οι τρεις τους πρακτικές, και μάλιστα είναι και οι τρεις τους παράδοξες ακριβώς επειδή είναι πρακτικές. Ήταν το άγχος της ύψιστης και έσχατης ανάγκης, και η φρικτή γνώση της φύσης του κόσμου η οποία οδήγησε τους ανθρώπους να κατασκευάσουν αυτά τα αινίγματα και να πεθάνουν γι' αυτά. Όποιο και αν είναι το νόημα της αντίφασης, είναι γεγονός ότι το μόνο είδος ελπίδας το οποίο είναι χρήσιμο σε μια μάχη είναι εκείνο το οποίο αψηφά τους αριθμούς. Όποιο και αν είναι το νόημα της αντίφασης, είναι γεγονός πως το μόνο είδος ελέους το οποίο κάθε αδύναμο πνεύμα ζητάει, ή το οποίο κάθε γενναιόδωρο πνεύμα νιώθει, είναι το έλεος εκείνο που συγχωρεί τις χειρότερες αμαρτίες, εκείνες που είναι κόκκινες σαν αίμα. Ό,τι και να σημαίνει η πίστη, πρέπει πάντα να σημαίνει την βεβαιότητα για το αναπόδεικτο. Έτσι, επί παραδείγματι, δεχόμαστε μέσω της πίστης την ύπαρξη των άλλων ανθρώπων.

Αλλά υπάρχει άλλη μια Χριστιανική αρετή, μια αρετή προφανέστερα συνδεδεμένη ιστορικά με τον Χριστιανισμό, η οποία θα σκιαγραφήσει ακόμα καλύτερα την σύνδεση μεταξύ του παράδοξου και της πρακτικής αναγκαιότητας. Ο ρόλος που η αρετή αυτή διαδραμάτισε ως ιστορικό σύμβολο δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Σίγουρα ο κος Ντίκινσον δεν θα την αμφισβητήσει. Υπήρξε το καμάρι εκατοντάδων από τους ήρωες του Χριστιανισμού. Υπήρξε εκείνο που ενόχλησε δεκάδες από τους εχθρούς του Χριστιανισμού. Είναι, στην ουσία, η βάση της όλης διάκρισης, όπου επιχειρεί ο κος Ντίκινσον, μεταξύ Χριστιανισμού και Παγανισμού. Εννοώ, φυσικά, την αρετή της ταπείνωσης. Δέχομαι, βέβαια, πως μια μεγάλη ποσότητα ανατολίτικης ψευτό-ταπείνωσης (δηλαδή, αυστηρά ασκητικής ταπείνωσης) αναμείχθηκε με το κύριο ρεύμα του Ευρωπαϊκού Χριστιανισμού. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως όταν μιλάμε για Χριστιανισμό μιλάμε για μια ολόκληρη ήπειρο για χίλια και πλέον χρόνια. Όσον αφορά τη συγκεκριμένη αρετή, όμως, ακόμα περισσότερο από ότι για τις άλλες τρεις, θα επιμείνω στην γενική θέση μου, την οποία ανέπτυξα προηγουμένως. Ο πολιτισμός ανακάλυψε την χριστιανική ταπείνωση για τον ίδιο λόγο που ανακάλυψε την πίστη και το έλεος -δηλαδή, επειδή ο χριστιανικός πολιτισμός είτε θα τις ανακάλυπτε είτε θα πέθαινε.

Η μεγάλη ψυχολογική ανακάλυψη του Παγανισμού, η οποία τον μετέτρεψε σε Χριστιανισμό, μπορεί να συνοψιστεί, με αρκετή ακρίβεια, σε μια μόνο φράση. Ο παγανιστής ξεκίνησε, με αξιοθαύμαστη λογική, να απολαύσει τον εαυτό του. Ως το τέλος του πολιτισμού του είχε πλέον ανακαλύψει ότι δεν μπορεί κανείς να απολαμβάνει τον εαυτό του και να συνεχίζει να απολαμβάνει ο,τιδήποτε άλλο. Ο κος Ντίκινσον, κατέδειξε, με λόγια τόσο έξοχα που δεν χρειάζονται άλλες διευκρινίσεις πόσο παράλογα ρηχοί είναι όσοι φαντάζονται ότι ο παγανιστής απολάμβανε τον εαυτό του με την υλιστική και μόνο έννοια. Φυσικά απολάμβανε τον εαυτό του, και όχι μόνο διανοητικά αλλά και ηθικά και πνευματικά. Ήταν όμως ο εαυτός του αυτό το οποίο απολάμβανε, πράγμα που εν πρώτοις μοιάζει πολύ φυσικό. Η ψυχολογική ανακάλυψη, λοιπόν, ήταν απλούστατα ότι εκεί που πιστεύονταν πως η μέγιστη δυνατή απόλαυση μπορεί να επιτευχθεί όταν κανείς επεκτείνει τον εαυτό του ως το άπειρο, η αλήθεια είναι πως η μέγιστη δυνατή απόλαυση επιτυγχάνεται όταν κανείς περιορίσει το εγώ του στο ελάχιστο.

Η ταπείνωση είναι αυτή που ανανεώνει καθημερινά τη γη και τ' αστέρια. Είναι η ταπείνωση, και όχι το καθήκον, η οποία φυλάει τα αστέρια από το λάθος, από το ασυγχώρητο λάθος της παραίτησης. Είναι χάρη στην ταπείνωση που και το αρχαιότερο κομμάτι του ουρανού είναι για μιας καινούργιο και δυνατό. Η κατάρα, η οποία προηγήθηκε της ιστορίας, μας οδήγησε να είμαστε επιφυλακτικοί με τα θαύματα. Αν βλέπαμε τον Ήλιο για πρώτη φορά θα ήταν ο πιο επίφοβος και όμορφος των μετεωριτών. Τώρα που τον βλέπουμε για πολλοστή φορά τον αποκαλούμε, κατά την απαίσια και βλάσφημη φράση του Wordsworth "το συνηθισμένο φως της μέρας". Προτιθέμεθα να αυξήσουμε τις απαιτήσεις μας. Προτιθέμεθα να ζητήσουμε έξι ήλιους, να ζητήσουμε ένα μπλε ήλιο, να απαιτήσουμε έναν πράσινο. Είναι η ταπείνωση που μας επαναφέρει στο πρωταρχικό σκοτάδι. Εκεί κάθε φως είναι μια αστραπή, εντυπωσιακό και στιγμιαίο. Μέχρι να κατανοήσουμε το πρωταρχικό σκοτάδι, από το οποίο δεν έχουμε ούτε εικόνες ούτε υποθέσεις, δεν μπορούμε να εγκωμιάσουμε από καρδίας και με τον τρόπο του παιδιού τα υπέροχα συναισθήματα που γεννούν τα πράγματα. Οι όροι "πεσσιμισμός" και "οπτιμισμός", όπως οι περισσότεροι σύγχρονοι όροι, είναι κενοί νοήματος. Αν όμως μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν με μια ασαφή έννοια ως να σημαίνουν κάτι, θα μπορούσαμε να πούμε ότι χάρη σε αυτό το γεγονός, ο πεσσιμισμός αποτελεί ακριβώς τη βάση του οπτιμισμού. Ο άνθρωπος που καταστρέφει τον εαυτό του δημιουργεί το σύμπαν. Για τον ταπεινό, και μόνο για τον ταπεινό, ο ήλιος είναι πραγματικά ήλιος. Για τον ταπεινό, και μόνο για τον ταπεινό, η θάλασσα είναι πραγματικά θάλασσα. Όταν κοιτάζει τα πρόσωπα των ανθρώπων στο δρόμο, δεν συνειδητοποιεί μόνο πως όλοι αυτοί είναι ζωντανοί, συνειδητοποιεί επίσης, με έντονη ικανοποίηση, ότι δεν είναι νεκροί.

Δεν έχω μιλήσει και για μια άλλη όψη της ανακάλυψης της ταπείνωσης ως ψυχικής ανάγκης, επειδή είναι άποψη γνωστότερη και προφανέστερη. Είναι όμως εξίσου ξεκάθαρο πως η ταπείνωση αποτελεί μόνιμη ανάγκη ως προϋπόθεση κάθε προσπάθειας και αυτοκριτικής. Είναι ένα από τα θανάσιμα λογικά λάθη της πολεμοχαρούς εθνικιστικής πολιτικής είναι η άποψη πως ένα έθνος είναι ισχυρότερο όταν απεχθάνεται τα άλλα έθνη. Η πραγματικότητα είναι πως τα ισχυρότερα έθνη είναι αυτά τα οποία, όπως η Πρωσσία και η Ιαπωνία, ξεκίνησαν από πολύ φτωχές αφετηρίες αλλά δεν ήταν τόσο υπερήφανα ώστε να μην δεχθούν να καθίσουν στα πόδια του ξένου και να μάθουν τα πάντα από αυτόν. Σχεδόν κάθε προφανής και άμεση νίκη υπήρξε η νίκη ενός αντιγραφέα. Αυτό φυσικά δεν είναι παρά ένα ελάχιστο παραπροϊόν της ταπείνωσης, όμως δεν παύει να αποτελεί προϊόν της, και ως τέτοιο να είναι επιτυχημένο. Η Πρωσσία δεν είχε καθόλου χριστιανική ταπείνωση στις εσωτερικές υποθέσεις της, εξ ου και οι εσωτερικές υποθέσεις της ήταν απογοητευτικές. Είχε όμως αρκετή χριστιανική ταπείνωση ώστε να αντιγράψει στα πάντα τη Γαλλία (μέχρι και την ποίηση του Φρειδερίκου του Μεγάλου) και αυτό το οποίο είχε την ταπείνωση να αντιγράψει είχε τελικά την τιμή να κατακτήσει. Η περίπτωση των Ιαπώνων είναι ακόμα πιο ξεκάθαρη: η μόνη τους Χριστιανική αρετή, και εν γένει η μόνη τους ξεχωριστή ποιότητα είναι ότι ταπεινώθηκαν ίνα υψωθούν. Αυτή την όψη της ταπείνωσης όμως, η οποία έχει να κάνει με την προσπάθεια και τον αγώνα να φθάσουμε ένα υψηλότερο από εμάς πρότυπο, την παραβλέπω, καθώς έχει ήδη αρκούντως καταδειχθεί από το σύνολο σχεδόν των ιδεαλιστών συγγραφέων.

Θα άξιζε πάντως να καταδείξουμε την ενδιαφέρουσα διάκριση όσο αφορά στην ταπείνωση ανάμεσα στην σύγχρονη ιδέα μας περί δυνατών προσωπικοτήτων και τις πραγματικές ιστορικές περιγραφές των προσωπικοτήτων αυτών. Ο Καρλάυλ διαφώνησε με την παροιμία που λέει ότι κανείς δεν μπορεί να αποτελέσει ήρωα για τον υπηρέτη του. Αξίζει κάθε συμπάθεια πάνω στο θέμα αυτό αν εννοούσε απλά ή κυρίως ότι η άποψη αυτή είναι ευτελισμός της λατρείας του ήρωα. Η αγάπη προς τους ήρωες είναι σαφώς μια ευγενική και ανθρώπινη τάση: ο ήρωας μπορεί να είναι σκάρτος, η αγάπη προς αυτών ποτέ. Ίσως και να ισχύει ότι κανείς δεν μπορεί να αποτελέσει ήρωα για τον υπηρέτη του. Όμως ο καθένας μπορεί να αποτελέσει υπηρέτης στον ήρωα του. Για να είμαστε ειλικρινείς, τόσο η παροιμία όσο και οι επικρίσεις του Καρλάυλ επ' αυτής αγνοούν την βασική παράμετρο του θέματος. Η σπουδαιότερη ψυχολογική αλήθεια δεν είναι πως δεν μπορεί κανείς να αποτελέσει ήρωα για τον υπηρέτη του. Η σπουδαιότερη ψυχολογική αλήθεια, η βάση του Χριστιανισμού, είναι ότι δεν μπορεί κανείς να αποτελέσει ήρωα του εαυτού του. Ο Κρόμγουελ, κατά την άποψη του Καρλάυλ ήταν μια ισχυρή προσωπικότητα. Κατά την άποψη του Κρόμγουελ ήταν μια αδύναμη προσωπικότητα.

Το αδύναμο σημείο σε όλη την επιχειρηματολογία του Καρλάυλ περί της αριστοκρατίας εντοπίζεται, πράγματι, στην διασημότερη φράση του: ο Καρλάυλ είχε πει πως οι περισσότεροι άνθρωποι είναι βλάκες. Ο Χριστιανισμός, με πιο σίγουρο και ριζικότερο ρεαλισμό λέει ότι όλοι οι άνθρωποι είναι βλάκες. Αυτό το δόγμα, αποκαλείται μερικές φορές «το δόγμα του προπατορικού αμαρτήματος». Θα μπορούσαμε όμως εξίσου καλά να το περιγράψουμε ως το δόγμα της ισότητας των ανθρώπων. Το κύριο πάντως σημείο του είναι το απλούστατο τούτο: ότι οποιοιδήποτε αρχέγονοι ή εξεζητημένοι ηθικοί κίνδυνοι μπορούν να απειλήσουν έναν άνθρωπο, μπορούν να απειλήσουν εξίσου και όλους τους ανθρώπους. Όλοι μπορούν να γίνουν εγκληματίες, έτσι και μπουν στον πειρασμό. Όλοι μπορούν να γίνουν ήρωες, έτσι και εμπνευστούν. Αυτό το δόγμα καταρρίπτει την απογοητευτική πίστη του Καρλάυλ (ή και οποιουδήποτε άλλου) στους «σοφούς ολίγους». Δεν υπάρχουν σοφοί ολίγοι. Κάθε αριστοκρατία που υπήρξε ποτέ συμπεριφέρθηκε, σε όλα τα βασικά σημεία, ως ένας μικρός όχλος. Κάθε ολιγαρχία δεν αποτελεί τίποτα καλύτερο από μια χούφτα τυχαίους ανθρώπους του δρόμου, δηλαδή σαν να λέμε μπορεί να είναι μεν ευχάριστη αλλά όχι και αλάθητη. Τέλος καμία ολιγαρχία στον κόσμο δεν παρουσιάστηκε τόσο κακή στα πρακτικά ζητήματα όσο οι περήφανες ολιγαρχίες: η ολιγαρχία της Πολωνίας, η ολιγαρχία της Βενετίας. Αντίθετα, οι στρατοί που πιο σβέλτα και άμεσα σύντριψαν τους εχθρούς τους υπήρξαν οι θρησκευτικοί στρατοί –οι Μουσουλμανικοί στρατοί, για παράδειγμα ή οι Πουριτανικοί. Και ένας θρησκευτικός στρατός μπορεί να οριστεί, βάσει της φύσης του, ως ο στρατός στον οποίο ο κάθε άνδρας διδάσκεται όχι να εξυψώνει αλλά να ταπεινώνει τον εαυτό του. Πολλοί σύγχρονοι άγγλοι θεωρούν τους εαυτούς τους ως τους στιβαρούς απογόνους των στιβαρών Πουριτανών πατεράδων τους. Στην πραγματικότητα, θα το έβαζαν στα πόδια ακόμα και μπροστά σε μια αγελάδα. Αν ρωτούσες έναν από τους Πουριτανούς πατεράδες τους, αν ρωτούσες τον Μπάνυαν, για παράδειγμα, αν είναι στιβαρός, θα σου απαντούσε, με δάκρυα στα μάτια πως είναι αδύναμος σαν το κλαράκι. Ακριβώς εξαιτίας αυτού μπορούσε να αντέξει μαρτύρια ολόκληρα. Η αρετή της ταπείνωσης, λοιπόν, ενώ θα είναι πάντα αρκετά πρακτική ώστε να νικάει στη μάχη, θα είναι ταυτόχρονα και αρκετά παράδοξη ώστε να προβληματίζει όσους κολλάνε στους λογικούς κανόνες. Από αυτή την άποψη ταυτίζεται με την αρετή του ελέους. Κάθε ευγενής άνθρωπος θα συμφωνούσε ότι το ακριβές είδος της αμαρτίας το οποίο θα πρέπει να καλύπτει το έλεος είναι η ασυγχώρητη αμαρτία. Και κάθε ευγενής άνθρωπος θα συμφωνούσε επίσης ότι το είδος της υπερηφάνειας το οποίο θα πρέπει να καταδικαστεί απόλυτα είναι η υπερηφάνεια εκείνου που πραγματικά έχει κάτι άξιο για να υπερηφανευτεί. Αντίθετα η υπερηφάνεια εκείνη η οποία, αναλογικά, δεν βλάπτει τον χαρακτήρα κάποιου, είναι εκείνη η οποία δεν αποδίδει καμία τιμή στο άτομο. Έτσι, για παράδειγμα, δεν βλάπτει καθόλου κάποιον να είναι υπερήφανος για την χώρα του, όπως επίσης ελάχιστα τον βλάπτει να είναι υπερήφανος για τους μακρινούς του προγόνους. Τον βλάπτει όμως περισσότερο να είναι υπερήφανος επειδή έβγαλε χρήματα, μια και τότε έχει όντως λόγο να είναι υπερήφανος. Του προξενεί, δε, ακόμη μεγαλύτερο κακό να είναι υπερήφανος για αυτό το οποίο είναι ευγενέστερο από το χρήμα: τη διάνοια. Τέλος, του προξενεί το περισσότερο κακό απ’ όλα το να επαίρεται για το μεγαλύτερο αγαθό όλων: την καλοσύνη. Ο άνθρωπος ο οποίος περηφανεύεται για εκείνο το οποίο όντως του ανήκει είναι ο Φαρισαίος, ο άνθρωπος εκείνος που ακόμα και ο ίδιος ο Χριστός καταδίκασε.

Η ένσταση μου προς τον κο Ντίκινσον και όσους επανα-ανακαλύπτουν το παγανιστικό ιδεώδες είναι, επομένως, η εξής: τους κατηγορώ πως αγνοούν παγιωμένες ανακαλύψεις της ανθρωπότητας στην ηθική σφαίρα, ανακαλύψεις τόσο σαφείς, αν και όχι τόσο υλικές, όσο και η ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος. Δεν μπορούμε να επιστρέψουμε στο ιδεώδες του ορθολογισμού και της λογικής. Δεν μπορούμε να επιστρέψουμε στο ιδεώδες της υπερηφάνειας και της απόλαυσης. Ο λόγος είναι πως η ανθρωπότητα ανακάλυψε ότι η υπερηφάνεια δεν οδηγεί στην απόλαυση. Δεν γνωρίζω εξαιτίας ποιας άραγε τρομερής νοητικής κακοτυχίας είναι που οι σύγχρονοι συγγραφείς συνδέουν τόσο συχνά την ιδέα της προόδου με την ιδέα της ανεξάρτητης σκέψης. Η πρόοδος είναι προφανώς ο αντίποδας της ανεξαρτήτου σκέψεως: υπό την επιρροή της ανεξάρτητης ή ατομικιστικής σκέψης ο κάθε άνθρωπος ξεκινάει από το μηδέν και φθάνει, το πιθανότερο, ακριβώς εκεί που έφθασε πριν από αυτόν ο πατέρας του. Αν όμως υπάρχει κάτι που μπορεί όντως να ονομαστεί πρόοδος, αυτό θα πρέπει να σημαίνει, πρώτα και κύρια, την προσεκτική μελέτη και παραδοχή ολόκληρου του παρελθόντος.

Κατηγορώ τον κο Ντίκινσον και τη σχολή του ως αντιδραστικούς, με την μόνη κυριολεκτική έννοια του όρου. Αν το επιθυμεί, ας τον αφήσουμε να αγνοεί τα σπουδαία τούτα ιστορικά μυστήρια: το μυστήριο του ελέους, το μυστήριο του ιπποτισμού, το μυστήριο της πίστης. Αν αυτή είναι η επιθυμία του, ας τον αφήσουμε να αγνοεί το άροτρο ή την τυπογραφική μηχανή. Αν όμως επιχειρήσουμε να αναβιώσουμε και να ακολουθήσουμε το παγανιστικό ιδεώδες της απλής και ορθολογικής αυτό-πραγμάτωσης θα καταλήξουμε εκεί που κατέληξε και ο παγανισμός. Δεν εννοώ ότι θα καταλήξουμε στην καταστροφή. Εννοώ ότι θα καταλήξουμε στον Χριστιανισμό.

---

Άτιτλο

(...) Εσύ είσαι αιθέριος, δεν κρίνω εσένα, τις απόψεις των βιβλίων μόνο. Λεπτομέρειες δηλαδή. Που αφορούν μία απάτη που κυκλοφορεί. Λένε πώς ο Χριστιανισμός είναι μία ιουδαϊκή αίρεσι, θρησκεία, φιλοσοφία, πές το όπως θέλεις, πού ήρθε και πλάκωσε καί κουκούλωσε και εξαφάνισε τό αρχαίο ελληνικό πνεύμα.

Δεν είναι αληθινό. Δεν είναι ο Χριστός φορέας μιάς ιουδαϊκής φιλοσοφίας ή μιάς ιουδαϊκής κοσμοθεωρίας. Αυτό το εννοουν σιωπηρώς οι απατεώνες. Ο Χριστιανισμός ήρθε κι έκατσε στόν Ελληνικό κόσμο, όχι ο ιουδαϊσμός της παλαιάς διαθήκης. Δεν νομίζω ότι υπάρχει σοβαρός άνθρωπος που να ταυτίζει τόν Χριστό με τόν ιουδαϊσμό. Είναι αστείο, αλλά το γεγονός πώς οι Εβραίοι δεν έγιναν Χριστιανοί, δεν σας λέει τίποτα ; Και ακόμα μεγαλύτερο αστείο, ανάλογα με τους δικούς μας απατεώνες κι αυτοί από τήν πλευρά τους υποστηρίζουν, πώς ο Χριστιανισμός απηχεί τήν ελληνική σκέψι που προσπαθεί να αλλοιώση και να καταστρέψη την ιουδαϊκή. Χα! Μήτε ο Απόστολος Παύλος, κεντρική μορφή και βασικός υπεύθυνος της Χριστιανικής οικουμενικότητος, είναι φορέας ιουδαϊκών αντιλήψεων καί κοσμοειδώλων. Ειδικά ο Απόστολος Παύλος, Ρωμαίος στήν συνείδησι καί τόν Λόγο, δηλαδή πολίτης με αίσθησι Αυτοκρατορική - όχι ιουδαίος χωρικός.

Αυτό είναι το πρώτο. Οι απατεώνες δηλαδή θα έπρεπε να αποδείξουν τήν σχέσι του Χριστιανισμού με τον παλαιοδιαθητικό ιουδαϊσμό. Υπάρχει αυτή η σχέσι ; Δεύτερο σκέλος της απάτης. Δεν υπάρχει ιουδαϊκό κοσμοείδωλο. Η Ιουδαία την εποχή εκείνη είναι μία μικρή ασήμαντη επαρχία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Με ποιό τρόπο τα επεισόδια της ιστορίας ενός βασικά αγροτονομαδικού λαού, κατέστησαν θρησκεία όλης της Ρωμαικής Αυτοκρατορίας; Της Ελληνορωμαϊκής αυτοκρατορίας. Πώς υποχώρησαν οι Πλάτωνες και οι Αριστοτέληδες, ο Δίας, η Αθηνά και οι εσωκοσμικοί λογικοί θεοί σου, στα παραμύθια ενός ασήμαντου μαραγκού - όπως λένε - ηγέτη μιάς ασήμαντης επαναστάσεως, σε ένα ασήμαντο χωριό μιάς τεράστιας Αυτοκρατορίας; Απαντούν οι απατεώνες σε αυτό; Χλωμά και χλεμπονιάρικα.

Ούτε ο Χριστός και ο Χριστιανισμός είναι φορείς ιουδαϊκών κοσμολογιών λοιπόν. Ούτε ποτέ έλαβε χώρα στήν Ελλάδα ή όπου αλλού μάχη ή πόλεμος θρησκευτικός ή φιλοσοφικός μεταξύ Ελληνικού και ιουδαϊκού πνεύματος.

Αυτά από την μία πλευρά.

Από τήν άλλη, ναί, ο Χριστός είναι Εβραϊκής καταγωγής και πράγματι η Εκκλησία δέχεται την Παλαιά Διαθήκη στις Διαθήκες της πίστεώς μας. Αυτό όμως είναι άλλο θέμα καί δεν έχει σχέση με κανένα "ιουδαϊκό πνεύμα". Η Εκκλησία επίσης θεωρεί προ Χριστού Αγίους και αγιογραφεί τόν Πλάτωνα, τόν Σωκράτη και τον Αριστοτέλη. Η Εκκλησία μας, η Ορθόδοξι Ελληνική Εκκλησία, στηρίζει τόν Λόγο της στόν Πλάτωνα καί τόν Αριστοτέλη - οι Πατέρες, ο Μεγας Βασίλειος, εχρησιμοποίησε το λεξιλόγιο και τίς εννοιες του Νεοπλατωνισμού για να εκφράση τα όρια της πίστεώς μας. Πού βλέπετε διαμάχη ή υποχώρησι; Δεν υπάρχει πουθενά, παρα μόνο στις βαριοκεφάλες
των απατεώνων.

Το ακριβώς αντίθετο είναι αληθινό, το βεβαιώνει η ιστορία.

Ο Χριστιανισμός "έσωσε" τόν Ελληνισμό, τόν έσυρε από τήν ρωμαϊκή παρακμή καί τόν εκτόξευσε στους μέλλοντες αιώνες, μέχρι τις ημέρες μας.

Να προσθέσουμε τό εξής απλό.

Οι αρχαίοι εφεύραν καί ανακάλυψαν τόν σπουδαιότερο πολιτισμό της ανθρωπότητος - γιατί ακριβώς αντίκρυσαν κατάματα και χωρίς ψευδαισθήσεις τήν τραγική διάστασι της ζωής - τήν απορία του θανάτου. Εψαξαν να δώσουν απαντήσεις καί τίς έδωσαν. Εγιναν χριστιανοί. Ο Χριστιανισμός είναι η απάντησι και ο κολοφώνας της αρχαίας Ελλάδος.

(...)

Βλοσυρός καί αγέλαστος ήταν ο αρχαίος κόσμος. Κυρίως: ΘΕΟΣΚΟΤΕΙΝΟΣ. Ζήτημα είναι αν θά άντεχε δύο ημέρες όποιος από μας - όταν βρεθεί η μηχανή τού χρόνου. Θεοσκότεινος καί αδιέξοδος.

Απλώνεται τό χέρι καί χαϊδεύετε τό παιδί σας - ξενυχτάτε στό μαξιλάρι του - τό κοιτάτε στά μάτια, τό γνωρίζετε ως παιδί σας. Το ίδιο καί τούς γονείς σας, πέρα από τήν υποχρέωσι, τόν νόμο - αισθάνεσθε τρυφερότητα, αγάπη. Η καρδιά σας χτυπάει από αγάπη γιά τήν γκόμενα - η αγάπη αυτή υπαγορεύει τρόπους, σκέψεις, συμπεριφορές. Εχετε πεποιθήσεις - περί αλήθειας, δικαιοσύνης, καί οι πεποιθήσεις αυτές δέν είναι κληροδοτημένες μόνο, αλλά έχουν εντελώς προσωπικές αποχρώσεις - σε αυτές μάλιστα τις αποχρώσεις αναγνωρίζετε τόν εαυτό σας. Είστε πρόσωπα ανεπανάληπτα καί τό ξέρετε.

Αυτά όλα καί όλα τα υπόλοιπα είναι τα δώρα του χριστιανισμού. Τά είχαν οι αρχαίοι νομίζετε; Τα είχαν ασφαλώς, οι άνθρωποι δέν άλλαξαν τα τελευταία 3.000.000 χρόνια τουλάχιστον - αλλά όχι μέ τό προσωπικό περιεχόμενο πού τά έχετε εσείς - όχι μέ τόν οξύ τρόπο πού αναγνωρίζετε εσείς τό δικό σας πρόσωπο καί τήν ανθρώπινη ουσία σας. Ηταν σα να ζούσαν σέ ένα θολό όνειρο - καί οι ίδιοι φάσματα ανθρώπων.

Καί δέν τά λέω εγώ αυτά. Τα λένε οι ίδιοι οι αρχαίοι - οι αρχαίοι διαπίστωσαν μέ ένα εκατομμύριο τρόπους τα αδιέξοδά τους - τα αποτύπωσαν συγκλονιστικά στήν τέχνη τους - (γι' αυτό είναι συγκλονιστική) - και οι αρχαίοι έγιναν Χριστιανοί - πρίν γίνουν Βυζαντινοί.

(...)

Να τό πω απλούστερα, συνδέοντάς το μέ τήν διαφορά μεταξύ ανάστασις προσωρινής - Ορφέας κλπ καί αθανασίας ;

Οι αρχαίοι ζούσαν σε έναν κόσμο κυκλικού χρόνου. Ο Αριστοτέλης, γράφει γιά τους προσωκρατικούς σάν νά είναι συγκαιρινοί του, δέν αντιλαμβάνεται τόν χρόνο γραμμικά - η γραμμική αντίληψι είναι εφεύρεσι του χριστιανισμού.

Στήν ρόδα του χρόνου - ο θάνατος επαναλαμβάνεται αιωνίως. Ακόμα καί αν ο Ορφέας φέρει τήν Ευριδίκη, αυτή θα ξαναφύγει γιά τόν Αδη - καί το ταξίδι επ' άπειρον. Το' πε κι ο Νίτσε αυτό.

Ο χριστιανισμός σπάει τήν ρόδα του χρόνου καί τόν μετατρέπει σε χρόνο οριστικής εξόδου από τήν σισύφειο επανάληψι. Αυτές οι δύο αντιλήψεις φανερώνονται στήν ανάστασι της Ευριδίκης και τήν ανάστασι του Χριστού.